تابلو فرش؛ پیشگام در به روز کردن هنرهای سنتی
زیباست، پرنقش و نگار است، بدیع است اما برای زیرپا بافته نمی شود. به قاب می رود و آویز چشم نواز خانه ها، سالن ها و فضای زندگی می شود. «تابلوفرش» تازه ترین و ابتکاری ترین هنر بافندگان فرش این بار در نقش های هنری، نقاشی، منظره، پرتره و آیات قرآن جان می گیرد. بازار مصر، دختر هندی، نقاشی های ونگوگ، بازار برده فروشان، سردر مسجد جامع، خواستگاری عرب، تخت جمشید، خیاط خانه ایتالیایی، مونالیزا، ارگ بم، کوچ عشایر.// دهها عنوان برای نقش های ظریف و رج های پرشمار تابلو فرش است. با این حال تابلو فرش اگرچه نفیس است اگرچه با عمق نفس و تار و پود چشمان بافنده به نقش می آید. اما جدید و تقریباً تازه وارد است، به تازگی بازارهای خاص خود را در اروپا، در میان اعراب و ژاپنی ها یافته است و نیازمند شناسایی بیشتر است. تابلو فرش درحقیقت به نوعی از هنر ابتکار و به روز کردن هنرها و صنایع بومی با شرایط زندگی روز و سلایق جدید خریداران پا به میدان گذاشته است.
در این میان برپایی نمایشگاه تابلو فرش سردرود به عنوان یکی از مبادی اصلی بافندگان تابلو فرش دریچه جدیدی برای شناسایی و معرفی این کالای هنری و دستی به بازارهای داخلی و خارجی بود.
کاظم صحتی سردرودی تولیدکننده و برپاکننده نمایشگاه تابلو فرش سردرود آذربایجان شرقی قدمت تابلوفرش را به قدمت فرش می داند. به گفته وی: «عکس حیوانات و یا نقش شاهان در فرش ها بافته می شد. ولی به نوعی ابتدایی و آماتور بود، به مرور زمان این نقوش از ترکیب اصلی فرش جدا شد تا کم کم بافت نقوش در اندازه های کوچکتر و منحصر به تابلو فرش شد.
تابلوفرش در آذربایجان شرقی نخست در تبریز بافته می شد هرچند نسبت به جمعیت، کمتر متداول است ولی به طور خاص درشهرستان سردرود قدمت ۷۰ ساله دارد به شکلی که ۵۰ درصد از مردم به طور مستقیم یا غیرمستقیم از تابلوفرش کسب درآمد می کنند.
تابلو فرش چگونه آماده می شود
آماده کردن طرح و موضوع تابلوفرش، دفاتر فروش طرح و پوستر، تولیدکنندگان مدل و طرح دلخواه، کتب مرجع نقاشان برتر ایران و جهان و.// منابع اصلی تهیه طرح اولیه است. سپس طرح اولیه به کامپیوتر سپرده می شود. بدین شکل که چنانکه صحتی می گوید پیش از این طرح و پوستر روی کاغذ ترسیم می شد و از روی آن بافته می شد ولی آناتومی طرح دقت کافی را نداشت، کم کم این روش سنتی منسوخ شد. هم اکنون حدود ۱۰ سال است که در تابلو فرش طرح های کامپیوتری متداول شده یعنی طرح انتخاب شده اسکن کامپیوتری می شود و پیکسل گذاری می شود، ترکیب رنگ و شماره گذاری به وسیله مهندس کامپیوتر و با نرم افزار کدخوان اجرا می شود. این کار شاید حدود ۶ ماه زمان ببرد زیرا رنگها با طیف های گوناگون در کنار هم کدگذاری شده و طرح برای بافت نهایی آماده می شود. تهیه طرح کامپیوتری نقش بافت در نوع خود باعث اشتغالزایی شده است زیرا کامپیوتر یک نیاز اساسی در تهیه آناتومی نقش است و قدرت مانور و خلاقیت هنرمند خیلی بیشتر می شود.
نخستین بار حدود ۱۲ سال پیش مهندس مجید براتی نرم افزار کدبندی را به بازار تابلو فرش ارائه داد و به تدریج توسط بافنده ها تکمیل شد.
طرح ها از کتاب های مرجع نقاشی و یا سفارش افراد به ویژه از کشورهای خارجی تهیه می شود. در آسیای شرقی بیشتر مناظر و حیوانات، در خلیج فارس طرح های شرقی و کتیبه های مذهبی و در اروپا آثار باستانی و آثار نقاشان مشهور خواستار بیشتری دارد. در امریکا به دلیل حضور ایرانیان، مناظر باستانی ایران و طرح های ایلات و عشایر سفارش داده می شود. پس از این مرحله نوبت تهیه دار قالی می رسد به همین دلیل کارگاه های ساخت دار قالی چوبی و فلزی در این زمینه فعال هستند. سپس چله ها و پشم ها گلوله می شوند و کلاف های پشم یا ابریشم به صورت گلوله درمی آید. چله کشی و گلیم زنی از مشاغل مربوط به قالیبافی است. الیاف مورد استفاده در تابلو فرش پشم یا ابریشم است. مرغوبیت پشم یا ابریشم بسته ظرافت، طول، رنگ و قابلیت کشش آن دارد. اما مهمترین و اساسی ترین کار تولید تابلو فرش رنگرزی الیاف است.
پس از این مرحله است که نوبت به بافت و تولید تابلو فرش می رسد. در بافت تابلو فرش از گره های گوناگونی چون نیم گره، گره برعکس، گره روی گره، گره مشهدی و.// استفاده می شود.
بیشتر این گره ها در تابلوهای پرتره که ظرافت بیشتری دارد استفاده می شود. ظرافت بیشتر، ارزش اثر را بالامی برد. متداول ترین رج ها در تابلو فرش ۵۰ رج است ولی تابلوهایی که بالای ۸۰ رج هستند تابلوهای آنتیک و موزه ای هستند.
صحتی در مورد بافت تابلوفرش می گوید: «برای بافت فرش زیرپا می توان ۸ ساعت در روز بافت ولی برای تابلوفرش زمان ثابتی وجود ندارد یعنی بیشتر یک کار حسی و هنری است که بافنده بسته به ذوق و حس هنری که دارد می تواند پشت دار قالی بنشیند. بافت تابلو فرش نیازمند تجربه ۱۰-۱۵ سال بافت فرش است و هر بافنده ای معمولاً بیشتر از ۳ یا ۴ ساعت در روز نمی تواند ببافد. بافت تابلو فرش سینه به سینه منتقل شده است. در منطقه آذربایجان شرقی بیشتر آقایان به بافندگی اشتغال داشته اند و کمتر کار خانم ها بوده است ولی به تازگی بسته به ذوق و علاقه خانم ها نیز وارد کار بافندگی تابلو فرش شده اند. پس از پایان مرحله بافت تابلو فرش نوبت به پرداخت قالی می رسد که در چند نوبت به دست پرداخت زن (شانه کننده و پرداخت زن) انجام می شود.برجسته زنی تابلو فرش و قاب سازی تابلو فرش از دیگر مشاغل مهم و تکمیلی هنر تابلوفرش به شمار می روند.
هم اکنون ۵ درصد از تولید فرش ایران را تابلو فرش تشکیل می دهد که از سال ۸۵ تاکنون ۴/۵ درصد افزایش داشته است. نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر در ایران به طور مستقیم یا غیرمستقیم به بافت تابلوفرش و مشاغل جانبی آن مشغول هستند که به طور میانگین سالانه ۴۵۰ هزار قطعه تابلوفرش تولید می شود. آذربایجان شرقی ۴درصد تابلوفرش ایران را تولید می کند که در این میان سه چهارم این تولید مختص سردرود است که با ایجاد کارگاه های غیرمتمرکز و متمرکز دست کم سالانه ۳۰ هزار قطعه تابلوفرش در سردرود تولید می شود. استانهای آذربایجان غربی ، همدان، قزوین، زنجان، خراسان، قم، اصفهان، کردستان، تهران و مازندران از دیگر مناطق تولیدکننده تابلوفرش هستند، با این حال بیشترین اشتغال زایی این رشته از بافت فرش به آذربایجان شرقی و غربی و استان کردستان بر می گردد. تهران بیشترین تقاضای داخلی تابلوفرش را به خود اختصاص می دهد.
با این حال تولیدکنندگان تابلوفرش عنوان می کنند که با تمام ظرفیت اشتغالزایی ، ظرفیت صادرات و شکل جدید ارزآوری این هنر بومی و ابتکاری، تابلوفرش هیچ متولی و یا تشکل خاص خود را در کشور ندارد و به همین دلیل درمیان فرش های صادراتی گم شده است. به همین دلیل کمترین نظارت و ساماندهی بر تولید تابلوفرش وجود دارد. بازاریابی و تبلیغات درحدی می تواند مؤثر باشد که صحتی به عنوان نمونه به ساخت فیلم گبه و تاثیر آن بر روی بازار جهانی گبه و شناسایی آن اشاره می کند. حرکت ها و ابتکارات مشابه بسیار دیگری می توان برای شناسایی و بازاریابی و نظارت بر تابلوفرش انجام داد. در حالی که اشتغالزایی این شاخه شدید بافت فرش بسیار بالاست ولی کمترین میزان حمایت بانکی وجود دارد. بافندگان تابلوفرش نیازمند بیمه و دفترچه خدمات درمانی هستند و برپایی هرچه بیشتر نمایشگاه های اختصاصی تابلوفرش در داخل و خارج کشور، تجلیل از بافندگان و هنرمندان پیشکسوت این عرصه، ساخت فیلم و حمایت از استعدادهای جوان و آمادگی برای زمینه های ابتکاری و تکمیلی این رشته می تواند تابلوفرش را در ردیف یکی از سرآمدترین هنرهای دستی و بومی ایران در جهان بنشاند.
یکی از نکات مورد تاکید مرکز ملی فرش در حوزه فرش، شناسنامه دار کردن و تهیه بارکد برای فرش است. این رویه در حوزه تابلوفرش هم می تواند به کنترل کیفیت کمک کند و از بازار روبه گسترش کپی برداری دیگر کشورها پیشگیری کند. با این حال به نظر می رسد بیشتر فروشندگان و دلالها کمتر راغب به همکاری در این زمینه هستند. حرکت به سمت برندسازی و تولید طرح ها و فرش های نفیس از عوامل مهم تقویت بازار فرش ایران به شمار می رود. تابلوفرش یکی از ایده های جدید بازار فرش ایران است که امکان توسعه و افزایش تولید زیادی دارد، تابلوفرش کم حجم است و اندازه کمتری دارد اما ارزش بالایی دارد، می تواند سریع تر بافته شود و هنر و ظرافت بیشتری در آن به کار می رود. با شکل جدید زندگی آپارتمان نشینی و سلایق هنری بسیاری از خریداران داخلی و خارجی انطباق دارد. فرش کم کم از زیرپا به عنوان کالایی هنری و تزئینی در آمده است. هم اکنون نمایشگاه فرش دموتکس هانوفر آلمان و نمایشگاه روسیه در پیش است. با این حال مرکز ملی فرش گلایه بسیاری از تولیدکنندگان تابلوفرش را قبول دارد زیرا این مرکز در مورد تابلوفرش به شکل اختصاصی کار نمی کند. در حالی که نمایشگاه های داخلی تابلوفرش برگزار شده اما تابلوفرش بیشتر جزئی از صنعت فرش به حساب می آمده و معتقد است تابلوفرش حجم زیادی ندارد و رقم های آن نسبت به فرش محسوس نیست.
در نمایشگاه تابلوفرش سردرود آثار بدیعی به نمایش در آمده بود آثاری که یک بار دیگر هنرهای آنتیک موزه های مهم اروپا و یا نقش های سنتی و مذهبی را از نگاهی دیگر به روی بیننده می نشاند. با این حال داستان قدیمی بازار غیرشفاف و وجود واسطه ها کمترین بازده را برای بافنده به جا می گذارد بافنده ۴۰ درصد کل هزینه را از کارفرمای اولیه سهم می برد که همین قیمت اولیه در بازارهای پایتخت و دیگر مبادی فروش ۵ تا ۱۰ برابر به یکباره افزایش پیدا می کند.
در نهایت هر ابتکار یا طرح و ایده تازه ای در آغاز چندان شناخته شده نیست، اما مهمانان یا رهگذرانی که از برابر تابلوفرش «بازار برده فروشان» در یکی از هتل های تبریز رد شده باشند، برای دقایق طولانی در برابر آن می ایستند، برخی مبهوت می شوند و بسیاری در نهایت به سراغ استاد بافنده آن می روند، چه که راز هنر، آفرینش دوباره روح هنرمند در اثر خود است. تابلوفرش جدید است اما دروازه ای جدید به بازارهای جهانی با آمیزه نگاه هنردوستان به آن است.
نویسنده: مهری حقانی
منبع: روزنامه ایران، شماره ۴۱۱۲ به تاریخ ۱۱/۱۰/۸۷، صفحه ۹