تابلو فرش؛ پیشگام در به روز كردن هنرهای سنتی
زیباست، پرنقش و نگار است، بدیع است اما برای زیرپا بافته نمی شود. به قاب می رود و آویز چشم نواز خانه ها، سالن ها و فضای زندگی می شود. «تابلوفرش» تازه ترین و ابتكاری ترین هنر بافندگان فرش این بار در نقش های هنری، نقاشی، منظره، پرتره و آیات قرآن جان می گیرد. بازار مصر، دختر هندی، نقاشی های ونگوگ، بازار برده فروشان، سردر مسجد جامع، خواستگاری عرب، تخت جمشید، خیاط خانه ایتالیایی، مونالیزا، ارگ بم، كوچ عشایر.// دهها عنوان برای نقش های ظریف و رج های پرشمار تابلو فرش است. با این حال تابلو فرش اگرچه نفیس است اگرچه با عمق نفس و تار و پود چشمان بافنده به نقش می آید. اما جدید و تقریباً تازه وارد است، به تازگی بازارهای خاص خود را در اروپا، در میان اعراب و ژاپنی ها یافته است و نیازمند شناسایی بیشتر است. تابلو فرش درحقیقت به نوعی از هنر ابتكار و به روز كردن هنرها و صنایع بومی با شرایط زندگی روز و سلایق جدید خریداران پا به میدان گذاشته است.
در این میان برپایی نمایشگاه تابلو فرش سردرود به عنوان یكی از مبادی اصلی بافندگان تابلو فرش دریچه جدیدی برای شناسایی و معرفی این كالای هنری و دستی به بازارهای داخلی و خارجی بود.
كاظم صحتی سردرودی تولیدكننده و برپاكننده نمایشگاه تابلو فرش سردرود آذربایجان شرقی قدمت تابلوفرش را به قدمت فرش می داند. به گفته وی: «عكس حیوانات و یا نقش شاهان در فرش ها بافته می شد. ولی به نوعی ابتدایی و آماتور بود، به مرور زمان این نقوش از تركیب اصلی فرش جدا شد تا كم كم بافت نقوش در اندازه های كوچكتر و منحصر به تابلو فرش شد.
تابلوفرش در آذربایجان شرقی نخست در تبریز بافته می شد هرچند نسبت به جمعیت، كمتر متداول است ولی به طور خاص درشهرستان سردرود قدمت ۷۰ ساله دارد به شكلی كه ۵۰ درصد از مردم به طور مستقیم یا غیرمستقیم از تابلوفرش كسب درآمد می كنند.
تابلو فرش چگونه آماده می شود
آماده كردن طرح و موضوع تابلوفرش، دفاتر فروش طرح و پوستر، تولیدكنندگان مدل و طرح دلخواه، كتب مرجع نقاشان برتر ایران و جهان و.// منابع اصلی تهیه طرح اولیه است. سپس طرح اولیه به كامپیوتر سپرده می شود. بدین شكل كه چنانكه صحتی می گوید پیش از این طرح و پوستر روی كاغذ ترسیم می شد و از روی آن بافته می شد ولی آناتومی طرح دقت كافی را نداشت، كم كم این روش سنتی منسوخ شد. هم اكنون حدود 10 سال است كه در تابلو فرش طرح های كامپیوتری متداول شده یعنی طرح انتخاب شده اسكن كامپیوتری می شود و پیكسل گذاری می شود، تركیب رنگ و شماره گذاری به وسیله مهندس كامپیوتر و با نرم افزار كدخوان اجرا می شود. این كار شاید حدود ۶ ماه زمان ببرد زیرا رنگها با طیف های گوناگون در كنار هم كدگذاری شده و طرح برای بافت نهایی آماده می شود. تهیه طرح كامپیوتری نقش بافت در نوع خود باعث اشتغالزایی شده است زیرا كامپیوتر یك نیاز اساسی در تهیه آناتومی نقش است و قدرت مانور و خلاقیت هنرمند خیلی بیشتر می شود.
نخستین بار حدود ۱۲ سال پیش مهندس مجید براتی نرم افزار كدبندی را به بازار تابلو فرش ارائه داد و به تدریج توسط بافنده ها تكمیل شد.
طرح ها از كتاب های مرجع نقاشی و یا سفارش افراد به ویژه از كشورهای خارجی تهیه می شود. در آسیای شرقی بیشتر مناظر و حیوانات، در خلیج فارس طرح های شرقی و كتیبه های مذهبی و در اروپا آثار باستانی و آثار نقاشان مشهور خواستار بیشتری دارد. در امریكا به دلیل حضور ایرانیان، مناظر باستانی ایران و طرح های ایلات و عشایر سفارش داده می شود. پس از این مرحله نوبت تهیه دار قالی می رسد به همین دلیل كارگاه های ساخت دار قالی چوبی و فلزی در این زمینه فعال هستند. سپس چله ها و پشم ها گلوله می شوند و كلاف های پشم یا ابریشم به صورت گلوله درمی آید. چله كشی و گلیم زنی از مشاغل مربوط به قالیبافی است. الیاف مورد استفاده در تابلو فرش پشم یا ابریشم است. مرغوبیت پشم یا ابریشم بسته ظرافت، طول، رنگ و قابلیت كشش آن دارد. اما مهمترین و اساسی ترین كار تولید تابلو فرش رنگرزی الیاف است.
پس از این مرحله است كه نوبت به بافت و تولید تابلو فرش می رسد. در بافت تابلو فرش از گره های گوناگونی چون نیم گره، گره برعكس، گره روی گره، گره مشهدی و.// استفاده می شود.
بیشتر این گره ها در تابلوهای پرتره كه ظرافت بیشتری دارد استفاده می شود. ظرافت بیشتر، ارزش اثر را بالامی برد. متداول ترین رج ها در تابلو فرش ۵۰ رج است ولی تابلوهایی كه بالای ۸۰ رج هستند تابلوهای آنتیك و موزه ای هستند.
صحتی در مورد بافت تابلوفرش می گوید: «برای بافت فرش زیرپا می توان ۸ ساعت در روز بافت ولی برای تابلوفرش زمان ثابتی وجود ندارد یعنی بیشتر یك كار حسی و هنری است كه بافنده بسته به ذوق و حس هنری كه دارد می تواند پشت دار قالی بنشیند. بافت تابلو فرش نیازمند تجربه ۱۰-15 سال بافت فرش است و هر بافنده ای معمولاً بیشتر از ۳ یا ۴ ساعت در روز نمی تواند ببافد. بافت تابلو فرش سینه به سینه منتقل شده است. در منطقه آذربایجان شرقی بیشتر آقایان به بافندگی اشتغال داشته اند و كمتر كار خانم ها بوده است ولی به تازگی بسته به ذوق و علاقه خانم ها نیز وارد كار بافندگی تابلو فرش شده اند. پس از پایان مرحله بافت تابلو فرش نوبت به پرداخت قالی می رسد كه در چند نوبت به دست پرداخت زن (شانه كننده و پرداخت زن) انجام می شود.برجسته زنی تابلو فرش و قاب سازی تابلو فرش از دیگر مشاغل مهم و تكمیلی هنر تابلوفرش به شمار می روند.
هم اكنون ۵ درصد از تولید فرش ایران را تابلو فرش تشكیل می دهد كه از سال ۸۵ تاكنون ۴/۵ درصد افزایش داشته است. نزدیك به ۲۰۰ هزار نفر در ایران به طور مستقیم یا غیرمستقیم به بافت تابلوفرش و مشاغل جانبی آن مشغول هستند كه به طور میانگین سالانه ۴۵۰ هزار قطعه تابلوفرش تولید می شود. آذربایجان شرقی ۴درصد تابلوفرش ایران را تولید می كند كه در این میان سه چهارم این تولید مختص سردرود است كه با ایجاد كارگاه های غیرمتمركز و متمركز دست كم سالانه ۳۰ هزار قطعه تابلوفرش در سردرود تولید می شود. استانهای آذربایجان غربی ، همدان، قزوین، زنجان، خراسان، قم، اصفهان، كردستان، تهران و مازندران از دیگر مناطق تولیدكننده تابلوفرش هستند، با این حال بیشترین اشتغال زایی این رشته از بافت فرش به آذربایجان شرقی و غربی و استان كردستان بر می گردد. تهران بیشترین تقاضای داخلی تابلوفرش را به خود اختصاص می دهد.
با این حال تولیدكنندگان تابلوفرش عنوان می كنند كه با تمام ظرفیت اشتغالزایی ، ظرفیت صادرات و شكل جدید ارزآوری این هنر بومی و ابتكاری، تابلوفرش هیچ متولی و یا تشكل خاص خود را در كشور ندارد و به همین دلیل درمیان فرش های صادراتی گم شده است. به همین دلیل كمترین نظارت و ساماندهی بر تولید تابلوفرش وجود دارد. بازاریابی و تبلیغات درحدی می تواند مؤثر باشد كه صحتی به عنوان نمونه به ساخت فیلم گبه و تاثیر آن بر روی بازار جهانی گبه و شناسایی آن اشاره می كند. حركت ها و ابتكارات مشابه بسیار دیگری می توان برای شناسایی و بازاریابی و نظارت بر تابلوفرش انجام داد. در حالی كه اشتغالزایی این شاخه شدید بافت فرش بسیار بالاست ولی كمترین میزان حمایت بانكی وجود دارد. بافندگان تابلوفرش نیازمند بیمه و دفترچه خدمات درمانی هستند و برپایی هرچه بیشتر نمایشگاه های اختصاصی تابلوفرش در داخل و خارج كشور، تجلیل از بافندگان و هنرمندان پیشكسوت این عرصه، ساخت فیلم و حمایت از استعدادهای جوان و آمادگی برای زمینه های ابتكاری و تكمیلی این رشته می تواند تابلوفرش را در ردیف یكی از سرآمدترین هنرهای دستی و بومی ایران در جهان بنشاند.
یكی از نكات مورد تاكید مركز ملی فرش در حوزه فرش، شناسنامه دار كردن و تهیه باركد برای فرش است. این رویه در حوزه تابلوفرش هم می تواند به كنترل كیفیت كمك كند و از بازار روبه گسترش كپی برداری دیگر كشورها پیشگیری كند. با این حال به نظر می رسد بیشتر فروشندگان و دلالها كمتر راغب به همكاری در این زمینه هستند. حركت به سمت برندسازی و تولید طرح ها و فرش های نفیس از عوامل مهم تقویت بازار فرش ایران به شمار می رود. تابلوفرش یكی از ایده های جدید بازار فرش ایران است كه امكان توسعه و افزایش تولید زیادی دارد، تابلوفرش كم حجم است و اندازه كمتری دارد اما ارزش بالایی دارد، می تواند سریع تر بافته شود و هنر و ظرافت بیشتری در آن به كار می رود. با شكل جدید زندگی آپارتمان نشینی و سلایق هنری بسیاری از خریداران داخلی و خارجی انطباق دارد. فرش كم كم از زیرپا به عنوان كالایی هنری و تزئینی در آمده است. هم اكنون نمایشگاه فرش دموتكس هانوفر آلمان و نمایشگاه روسیه در پیش است. با این حال مركز ملی فرش گلایه بسیاری از تولیدكنندگان تابلوفرش را قبول دارد زیرا این مركز در مورد تابلوفرش به شكل اختصاصی كار نمی كند. در حالی كه نمایشگاه های داخلی تابلوفرش برگزار شده اما تابلوفرش بیشتر جزئی از صنعت فرش به حساب می آمده و معتقد است تابلوفرش حجم زیادی ندارد و رقم های آن نسبت به فرش محسوس نیست.
در نمایشگاه تابلوفرش سردرود آثار بدیعی به نمایش در آمده بود آثاری كه یك بار دیگر هنرهای آنتیك موزه های مهم اروپا و یا نقش های سنتی و مذهبی را از نگاهی دیگر به روی بیننده می نشاند. با این حال داستان قدیمی بازار غیرشفاف و وجود واسطه ها كمترین بازده را برای بافنده به جا می گذارد بافنده ۴۰ درصد كل هزینه را از كارفرمای اولیه سهم می برد كه همین قیمت اولیه در بازارهای پایتخت و دیگر مبادی فروش ۵ تا ۱۰ برابر به یكباره افزایش پیدا می كند.
در نهایت هر ابتكار یا طرح و ایده تازه ای در آغاز چندان شناخته شده نیست، اما مهمانان یا رهگذرانی كه از برابر تابلوفرش «بازار برده فروشان» در یكی از هتل های تبریز رد شده باشند، برای دقایق طولانی در برابر آن می ایستند، برخی مبهوت می شوند و بسیاری در نهایت به سراغ استاد بافنده آن می روند، چه كه راز هنر، آفرینش دوباره روح هنرمند در اثر خود است. تابلوفرش جدید است اما دروازه ای جدید به بازارهای جهانی با آمیزه نگاه هنردوستان به آن است.
نویسنده: مهری حقانی
منبع: روزنامه ایران، شماره 4112 به تاریخ 11/10/87، صفحه 9
لینک کوتاه : https://www.tpucarpet.ir/?p=401
